Ηράκλεια Πρωτοβουλία

Η ομιλία εκφωνήθηκε, στη βραδιά ποίησης που αφιέρωσε η Λέσχη Ποίησης Ηρακλείου στο Γερμανό ποιητή Φρειδερίκο Χαίλντερλιν.

        Αποδέχθηκα ευχαρίστως την πρόσκληση των αγαπητών μου Γιάννη Μαρκάκη και Εύας Πετρουγάκη να συμμετάσχω στην αποψινή εκδήλωση της Λέσχης Ποίησης για τον Φρειδερίκο Χαίλντερλιν για δύο λόγους:
ο πρώτος είναι η επιθυμία μου να γίνει ευρύτερα γνωστό το έργο του μεγάλου αυτού ποιητή και φιλέλληνα
και ο δεύτερος η ιδιοτελής σκέψη ότι θα μου έκανε καλό να εγκαταλείψω για λίγο την ενασχόλησή μου με το κυκλοφοριακό, τις άδειες οικοδομής, τα αυθαίρετα, τη γραφειοκρατία, την τυραννία και τον παραλογισμό των Υπουργείων, για να ασχοληθώ με κάτι που μου προσφέρει πνευματική ανάταση.

        Η εισήγησή μου περιλαμβάνει:
- βιογραφικά στοιχεία
- αναφορές Ελλήνων ποιητών στον Φρειδερίκο Χαίλντερλιν
- 3 ποιήματα

       Ο Johann Christian Friedrich Hölderlin γεννήθηκε στις 2 Μαρτίου 1770 στο Lauffen της Σουαβίας, στη νοτιοδυτική Γερμανία. Την ίδια χρονιά γεννήθηκαν ο Μπετόβεν και ο Χέγκελ ενώ ο Γκαίτε είχε γεννηθεί το 1749 και ο Σίλλερ το 1759. Έχασε τον πατέρα του Heinrich Friedrich σε ηλικία δυο ετών. Η μητέρα του Johanna Christiane ξαναπαντρεύτηκε. Ο Χαίλντερλιν αγάπησε τον πατριό του Johann Christian Gock σαν πατέρα του. Όμως και αυτός πέθανε πρόωρα στο πέμπτο έτος του συζυγικού βίου. Από τον πρώτο γάμο η μητέρα είχε αποκτήσει ακόμη μια κόρη, τη Rike και από το δεύτερο 4 παιδιά, τρία από τα οποία έχασε σε βρεφική ηλικία. Επέζησε μόνο ένας γυιός, ο Carl Gock (1776-1849), α αγαπημένος ετεροθαλής αδελφός του ποιητή.
       Σπούδασε θεολογία, διδάχτηκε όμως παράλληλα κλασικά γράμματα και φιλοσοφία. Στο θεολογικό σεμινάριο του Τύμπιγκεν συνδέθηκε με τους Χέγκελ και Σέλλινγκ ενώ αργότερα γνωρίστηκε με σημαντικούς ποιητές και διανοούμενους της εποχής του (Γκαίτε, Σίλλερ, Νοβάλις, Μπετίνα Μπρεντάνο, Σίνκλαιρ). Η γνωριμία με τον Γκαίτε ήταν φευγαλέα, αντίθετα ο Σίλλερ είχε πάρει υπό την προστασία του το νέο ποιητή, του έδινε συμβουλές και είχε δημοσιεύσει έργα του στο περιοδικό «Thalia» (Θάλεια).
       Αρνήθηκε να σταδιοδρομήσει ως πάστορας και προτίμησε να εργασθεί ως οικοδιδάσκαλος. Εργάστηκε μεταξύ άλλων και στο σπίτι του τραπεζίτη Gontard στη Φραγκφούρτη, η σύζυγος του οποίου Susette έγινε ο μεγάλος έρωτας της ζωής του, η Διοτίμα του έργου του.

       Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος στην Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος αναφέρει: «Στη «Διοτίμα» του – στο «μεμονωμένο» αυτό πρόσωπο, το απτό και συγκεκριμένο – πίστεψε ο Χαίλντερλιν, ότι βρήκε ενσαρκωμένο όχι μόνο το μέγα Μέλλον, αλλά και μέγα παρελθόν, την Ελλάδα. Όταν τη σύστησε στον φίλο του Χέγγελ, του ψιθύρισε: «Μια Ελληνίδα, δεν είν’ έτσι;» Και γιατί την ονόμασε ο Χαίλντερλιν «Διοτίμα»; Η γυναίκα, που βρήκε μπροστά του στη Φρανκφούρτη, του δίδαξε – όπως η ιέρεια της Μαντινείας είχε διδάξει στον Σωκράτη – το μέγα και κοσμογονικό μυστικό του Έρωτα. Του το δίδαξε πράγματι; Έτσι πίστεψε ο Χαίλντερλιν, και μας αρκεί, ότι από την πίστη αυτή προέκυψαν ο «Υπερίων» και μερικά από τα ωραιότερα και σημαντικότερα ποιήματά του.»
       Επηρεασμένος από τον Klopstock (1724-1803) εγκατέλειψε τα γερμανικά στιχουργικά μέτρα και τις ομοιοκαταληξίες και επέλεξε τα μέτρα του ποιητικού λόγου των αρχαίων Ελλήνων ή ακόμα και ελεύθερους ρυθμούς.
       Η ανήσυχη ζωή του σφραγίστηκε από την τραγική μοίρα της συσκότισης του μυαλού του, η πορεία προς την οποία συμπίπτει με την περίοδο της μεγάλης ποιητικής του δημιουργίας (1800 – 1805). Το 1806 κλείστηκε σε ψυχιατρική κλινική στο Τύμπιγκεν και από το 1807 φιλοξενήθηκε ως οικότροφος στο σπίτι του ξυλουργού Ernst Zimmer στο Τύμπιγκεν, στις όχθες του Νέκαρ, όπου παρέμεινε για 36 ολόκληρα χρόνια ως το θάνατό του το 1843.
       eΣύμφωνα με τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο: «Άλλοι λένε τον Χαίλντερλιν ρομαντικό. Και ήταν. Αλλά δεν ήταν μόνο ρομαντικός. Άλλοι τον εκθειάζουν ως «κλασσικό». Και κατάφερε πράγματι να κατακτήσει, σε μεγάλες ποιητικές ώρες του, την «ελληνική» - κλασσική - μορφή του λόγου, αλλά δεν έπαψε ποτέ να ‘ναι και βόρειος, να ‘ναι ρομαντικός.»
       Στην ανθολογία Γερμανικής ποίησης των Echtermeyer – von Wiese ο Χαίλντερλιν κατατάσσεται στους κλασικούς μαζί με τον Γκαίτε, τον Σίλλερ και τον Χάινριχ φον Κλάιστ. Η ανθολογία περιλαμβάνει 54 ποιήματα του Γκαίτε, 25 του Σίλλερ, 19 του Χαίλντερλιν και ένα του Κλάιστ.

       Κατά τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο : «Ο Χαίλντερλιν είναι ένας από τους λίγους – ελάχιστους – ποιητές, που ξεπέρασαν την ποίηση με την ίδια την ποίηση. Δεν βγήκε από το χώρο της ποτέ ( ούτε όταν επιχείρησε να γράψει φιλοσοφικά δοκίμια), αλλά έκαμε τον ποιητικό λόγο, όχι μόνο το στίχο στα ποιήματά του, αλλά και τον πεζό λόγο στον «Υπερίωνα» ή και σε επιστολές του, να ‘ναι ταυτόχρονα (όχι βέβαια, σε κάθε στιγμή, σε κάθε γραμμή) ένα ποιητικό και υπερποιητικό γεγονός, να ‘ναι καθολική έκφραση της παρουσίας του επί της γης, να ‘ναι ακόμα και προφητεία.»
       Κεντρική αναφορά του ποιητή υπήρξε η πνευματική σχέση του με την Ελλάδα, η οποία διατρέχει το σύνολο σχεδόν της ποιητικής του αναζήτησης.

       Ο Σεφέρης έχει επιλέξει στίχους του Χαίλντερλιν ως μότο για το Ημερολόγιο Καταστρώματος Α’.
Στο μεταξύ πολλές φορές μου φαίνεται
πως είναι πιο καλά να κοιμηθείς παρά να βρίσκεσαι έτσι
χωρίς σύντροφο και να επιμένεις τόσο.
Και τι να κάνεις μέσα στην αναμονή, και τι να πεις;
Δεν ξέρω.
Κι οι ποιητές τι χρειάζονται σ’ ένα μικρόψυχο καιρό;

       Αυτό τον τελευταίο στίχο «Κι οι ποιητές τι χρειάζονται σ’ ένα μικρόψυχο καιρό;» χρησιμοποιεί και ο Ελύτης στο πρωτότυπο «Wozu Dichter in dürftiger Zeit» στην ομιλία του κατά την απονομή του βραβείου Νόμπελ στη Στοκχόλμη το 1979, τολμώ δε να πω ότι δομεί την ομιλία του πάνω σ’ αυτόν το στίχο.
       Ο Ελύτης και πάλι, στο Μικρό Ναυτίλο, επιλέγει στα «απαραίτητα» με τα οποία γεμίζει τον ταξιδιωτικό του σάκο, στίχους του Χαίλντερλιν, ενώ στην Ιδιωτική οδό γράφει:

       «Φυσάει νοτιάς και χλαπαταγάνε οι τέντες μου. Κάθομαι στο πιλοτήριο με την οικειότητα του πολύπειρου αλλά και τον κόμπο στο λαιμό του υπεύθυνου, που νιώθει να τον παρακολουθούνε με άγρυπνο μάτι ο Φρειδερίκος Χαίλντερλιν από τη μια και ο Διονύσιος Σολωμός από την άλλη».

       Ο δικός μας Άρης Δικταίος μεταφράζει ποιήματα του Χαίλντερλιν και περιγράφει τα ταξίδια που έκανε κάθε χρόνο ή δυο φορές το χρόνο στο Tübbingen μόνο και μόνο για να προσκυνήσει τον τάφο του ποιητή. Γράφει: «Ο Hölderlin πίστεψε στην ποίηση, σαν σε θρησκεία όσο κανείς. Αυτή είναι το άσυλο του από το μαστίγιο των ανθρώπων».
       Ο Τ.Κ. Παπατσώνης χαρακτηρίζει τον Hölderlin έναν «από τους μεγαλύτερους ποιητές του κόσμου, όλων των εποχών και όλων των τόπων».

       Ο Τάκης Βαρβιτσιώτης (1917 – 2011), ο ποιητής από τη Θεσσαλονίκη που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή, όταν είχε κληθεί από τη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη να μιλήσει στο πλαίσιο της σειράς «Το μήνυμα των ποιητών» επέλεξε ως θέμα την «Ελληνολατρία του Φρειδερίκου Χαίλντερλιν». Είχε αρχίσει την ομιλία του στις 04 Ιουνίου 2003 ως εξής: «Αισθάνομαι αληθινά δέος που τολμώ να μιλήσω για τον Φρειδερίκο Χαίλντερλιν, τον μεγάλο αυτόν και κατ’ εξοχήν ποιητή της οικουμένης που, όπως πολύ σωστά παρατήρησε ο φιλόσοφος Martin Heidegger, συμβολίζει «αυτή καθ’ εαυτή την ουσία της ποιήσεως» και που μαζί με τον Novalis είναι οι αγαπημένοι μου Γερμανοί ποιητές».

       Ο Χαίλντερλιν είναι παρών στο έργο του Τάκη Βαρβιτσιώτη. Αναφέρω ενδεικτικά ότι η συλλογή Άρωμα ενός κομήτη έχει ως μότο στίχους του Χαίλντερλιν στα Γερμανικά και στα Ελληνικά. Παραθέτω την ελληνική μετάφραση:

Αν ήθελα να ‘μουν ένας κομήτης; Θαρρώ πως ναι. Γιατί έχουν
Τη γληγοράδα των πουλιών· ως άνθη ξεπετιούνται όλο φωτιά
Και ολόαγνοι παραμένουν σαν παιδιά. Κάτι τρανότερο
Να επιθυμήσει δε θ’ αποτολμούσε η ανθρώπινη φύση

       Στη συλλογή «Όχι πια δάκρυα» το ποίημα με τον τίτλο «LIEBLICHER BLÄUE» είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Φρειδερίκου Χαίλντερλιν, ενώ το ποίημα «Πεπρωμένο του ποιητή» στη συλλογή Άτριον έχει ως μότο ένα στίχο του.

       Ο Χαίλντερλιν εκτός από τα ποιήματα έγραψε το πεζό «Υπερίων ή ο ερημίτης στην Ελλάδα», την τραγωδία «ο θάνατος του Εμπεδοκλή» που δεν ολοκληρώθηκε αλλά «έμεινε ένα μέγα απόσπασμα» και μετέφρασε στα γερμανικά Ωδές του Πινδάρου και τις τραγωδίες του Σοφοκλή «Οιδίπους Τύραννος» και «Αντιγόνη».
       Σπουδαία είναι τα μεγάλα ποιήματα του, όπως «Άρτος και Οίνος», «Πάτμος», «Αρχιπέλαγος» και άλλα, που όμως είναι δύσκολα και δεν προσφέρονται για μια βιαστική ανάγνωση.
       Σας προτείνω για το κλείσιμο αυτής της ομιλίας 3 μικρά και κατανοητά ποιήματα σε μετάφραση Άρη Δικταίου:
- Διοτίμα
- Τα μισά της ζωής
- Όταν ήμουν παιδί